Хан Каска
ХАН КАСКА
Тебуланы Шукур
Кюнню иссиси, таякъ тийгенча, ауурду. Азияны чексиз тюзюнде, кюндюз сюрюуюн кютюб, джетген джеринде кече къала келиб, джуртдан узакъда, бир атылгъан топуракъбаш юйден узакъ болмай, кече къалыргъа тохтады Харун.
Кёзюню аллында тюекъарын чыгъана бла джуусандан сора джукъ кёрюнмеген дангыл тюзде, бир къарылгъашчыкъны кёргенинде:
– Сен да менлей сюрюлюб келгенледенмисе, къайдан чыкъдынг? – деген сагъыш келди башына.
Ызы бла:
– Сенлей бош болсам, бары джерими биле эдим, – деди кеси - кесине.
Къарылгъач, сенден алгъа былайын мен табханма дегенча, учуб кетиб, Харун тохтагъан джерден узакъ болмай, эски мекямны аралыгъыны арасында салыннган уягъа къонуб, гаккыларыны юсюне джатды.
Къартны биргесине келген юйдегиси: юй бийчеси, джашчыгъы танг атханы бла, атылыб тургъан мекямны ичин тазаладыла. Уяда тургъан къарылгъач бла, адам бла сёлешгенча, сёлешедиле.
Кюн иссиде, мекямны салкъынында кечиниучю макъа, шаян, джылан дегенча джанла, энди джер джарылгъанлада кечинир мадар излерикдиле.
Келгенле аны сагъышын этмегендиле. Хар бир джан кюнню иссисинден джашырылыргъа, кеси билгенча, амал излейди.
Исси кесин сакълатмады…
Кюнню аралыгъында Харун юйдегиси къалгъан джерге сюрдю малларын.
Салкъын излеген джанла, адам ийисни ангылаб, баш мадарларын кёрдюле. Ол джерлени бийи, къара-чубар уу джылан, къабыргъаны тышында джарылгъаны бла ёрлеб, юйню башында тёшелген салам бла къамишни арасында бугъунду кюн таякъладан. Къамиш ичинде, салкъында аны айры тили бир татлы ийислени тута эди, алай а ол ары барыргъа базмады.
Бир кюн юйдегиле къарылгъач балаланы тауушларын эшитдиле. Ингирде аталары келгенинде, ала, сюйген адамлары къонакъгъа келгенча, хапар айтдыла. Аталары да къууанды, джашагъан мекямларында ариу къанатлы болгъанына. Алай бла талай заман ётюб, къарылгъач балапанла кёб турмай учарча болдула.
Джуртундан узакъда, Къазахстанны чексиз тюзлеринде таулу юйдеги, къошда къарылгъач бла, бир танышыны къатында джашагъанча, кёл басыб, атдырады тангын.
Харун, кюнледеча, сюрюу бла кетди. Джашчыгъы балапанланы аналары алагъа ашны къалай ашатханына къараб, бирин биринден къалай айырады экен ол быланы дей тургъанлай, атасыны ауазын эшитди.
– Джашым, мал къыйырына бир барсанг а, не эсе да санларым ауур болуб келгенме.
Ол кюн не уяда къанатлыла, не къошда адамла билмей эдиле, чубар уу джылан къарылгъач балаланы ашаргъа келлигин.
Харун суусаб ичиб, солургъа таянды. Джылан къабыргъада джарылгъан бла къамишни ичине кириб, къалай барырын сымарлады. Ол мекямны аралыгъы бла барыб, муратын толтурургъа изледи.
…Юй джумуш бла кюрешген тиширыу, къарылгъачла терк-терк юйге нек киргенлерине эс иймеди.
Чубар джылан аралыкъгъа чырмалыб уугъа чыкъды. Аны ийисин сезген балапанла, къычырыкъдан алдыла.
Аллы бла къарылгъачла джыланны къанат къагъыб тыяргъа умут этдиле.
Джылан сюйгенича баралмайды, алай а къарылгъачла умут этгенча, ызына къайтыргъа излемейди.
Къанатлы джанла, къарыулары джетмезин билиб, болушлукъ изледиле.
Адам къанатлыны тилин къайдан билсин, тауушуна эс иймесе. Джукъугъа кетген Харун уянмады, юй бийчеси къычырыкъ этген къарылгъач балалагъа эс иймеди.
Бир къарылгъач къанат къагъыб джыланны тыйгъан кёзюуде, нёгери ахлуларын излеб чыкъды. Ол эшитген эшитмегеннге айтыгъыз деб, къарылгъач тилде ишин тындырды. Талай замандан, къошну эшигинде,чалман сокъгъанлай болду къарылгъачланы санлары. Ала бир-бирин солутуб, джыланны кёзюню аллында къанат къагъадыла.
Мал къыйырына баргъан джашчыкъ, ёмюрю кёрмеген сейир затны эслеб, биразны къараб турду. Уллу тюзню ичи, кёк, джер къарылгъачдан толду.
Къанатлыланы кёблюгюнден кюнню кёзю булутха тюшгенча болуб, салкъын атды джерге. Аны кёрген джашчыкъ атасы болгъан джерге атылды. Атасына чабыб келген улан да эс иймеди, къошда къарылгъачланы къычырыкъларына.
– Атам, джер да, кёк да къарылгъачладан толгъанды, – деб атасын уятханында, аралыкъ бла баргъан джыланны эследи.
Харун ангылады не бола тургъанын.
Къолуна таякъны алыб джыланнга сюзюлген джашын терк тыйды.
– Тохта балам, тийме анга. Джыланнга тийсенг къарылгъач балаладан бошарыкъды. Тийме! – деб, къолундан таякъны алды.
Джашаудан хапары болмагъан сабий атасыны айтханын этсе да, мен а тюзем, деген сагъыш басды башын. Баласыны бетинде кёлкъалдыны окъугъан Харун:
– Балам, ол сен айтхан, кёкню, джерни толтургъан къарылгъачла джыланны джауун излейдиле. Сен джыланнга тийсенг, ол къамишге кириб, къамиш бла барыб ашарыкъды аланы. Бусагъатда мен айтханны эт да, къарылгъачланы кеслерине къой. Сабийи аккыллы болмазча кеси да олтурду.
Къанатлыла, кюйюз сокъгъанча, киредиле эшикден, терезеден. Бири бирин солута, джыланны къыстаб къанат къагъадыла. Кёб бармай, бир къарылгъач учуб келиб уягъа къонду. Къычырыкъ эте тургъан балачыкъла, уяны ичине ташайыб, шум болдула. Бу къарылгъач башхалача учуб кетмей, къабыргъада тагъылгъан плащны юсюне чёкдю. Къанат къагъыб джыланны аллын тыйгъан къанатлыла олсагъат тас болдула.
Харун къарылгъач уяны ичине салыннган Хан Касканы эслеб:
– Кёрдюнг аланы этгенлерин. Энди барсын джылан алай залим эсе, – деди.
Анга къысылыб олтургъан баласы джукъ да ангыламады.
– Джыланнга джол къоюб барадыла, иги къара Хан Каска анга не этсе да. Джау джиблей тюшерикди джылан джерге.
– Атам, Хан Каска ол неди? – деди баласы.
– Неди деме да, кимди деб сор. Аны хапары уллуду, болумгъа къарайыкъ да, сора айтырма билгеними, - деб, Харун тыйынчлы олтурду.
Джашчыкъ да эследи бир гитче затчыкъны къымылдагъанын уяны къыйырында.
– Ма ол плащда олтургъан къарылгъач не сакълагъанын билемисе, балам? Джылан джерге тюшгенлей Хан Касканы алгъан джерине элтирикди. Аны сакълайды.
Джолу бош болгъан джылан таукел тебреди. Ол аралыкъ бла келиб, уяны тюбюнден, башын ичине узатханлай, Хан Касканы джити, уу тырнакълары джыланны кёзлеринден бошады.
Ол чырмалыб джерге тюшдю.
Ары дери аны ёлтюрюрге таякъ алыб чабхан джашчыкъ, энди джазыкъсыныб къарады джыланнга.
Чюйде олтургъан къарылгъач, Хан Касканы уядан алыб тышына атылды.
– Атам, Хан Касканы хапарын айт, – деди баласы кёзюне къараб.
Уяда балапанла бурунча джюуюлдедиле.
– Джашым, кёрдюнг, хар джан кесини къарыуу джетмеген душманына, аны хорларлай амал табады. Мен сеннге айтырыкъ хапар эртде заманлада болгъанды. Джерни юсюнде джашагъанла бири бирини тилин ангылагъандыла. Хар джаныуарны кесини ханы, бийи болгъанды.
Хан касканы каскаларыны бир бёлеги, ?саранча? тукъум бой бермей, джерни юсюнде битген затланы ашаб, кеслерини санларын кёб этиб, бийликни алыргъа излегендиле. Хан Каска ала бий боладыла деб къоркъмагъанды, джерде ханс, терек, гюл, кёгет болмаса, джаны болгъан джашамазын ангылаб, ханланы кенгешлеринде болумну айтханды.
Къаргъала бла къузгъунла айтханын эшитиб къууаннъандыла. Къанатлыланы бийлери беркут, мен ол ууакъ иш къайгъылы тюлме дегенди. Былайча айтсакъ, бир тилге келмегендиле.
Хан Касканы айтханын эшитген, ангылагъан да къарылгъачланы тамадалары болгъанды.
Саранча сюрюу кёкню, джерни толтуруб, алларына тюшген джашил битимни джокъ этиб, тереклени къуу этиб, джерни къаралтыб келгендиле. Аланы алларына, джерлерин сакъларгъа, Хан Касканы аскери джер бла келгенле бла, къарылгъачла хауадагъыла бла къазауат этерге чыкъгъандыла. Сермеш ненча заманны баргъан эсе да киши билмейди. Джер бла келгенлени Ханкасканы аскери, хауа бла учханланы къарылгъачла тыйгъандыла. Ма андан бери, балам, ала бир-бирлерине болушуб джашайдыла, - деб, хапарын бошады Харун.
Тебуланы Шукур
Кюнню иссиси, таякъ тийгенча, ауурду. Азияны чексиз тюзюнде, кюндюз сюрюуюн кютюб, джетген джеринде кече къала келиб, джуртдан узакъда, бир атылгъан топуракъбаш юйден узакъ болмай, кече къалыргъа тохтады Харун.
Кёзюню аллында тюекъарын чыгъана бла джуусандан сора джукъ кёрюнмеген дангыл тюзде, бир къарылгъашчыкъны кёргенинде:
– Сен да менлей сюрюлюб келгенледенмисе, къайдан чыкъдынг? – деген сагъыш келди башына.
Ызы бла:
– Сенлей бош болсам, бары джерими биле эдим, – деди кеси - кесине.
Къарылгъач, сенден алгъа былайын мен табханма дегенча, учуб кетиб, Харун тохтагъан джерден узакъ болмай, эски мекямны аралыгъыны арасында салыннган уягъа къонуб, гаккыларыны юсюне джатды.
Къартны биргесине келген юйдегиси: юй бийчеси, джашчыгъы танг атханы бла, атылыб тургъан мекямны ичин тазаладыла. Уяда тургъан къарылгъач бла, адам бла сёлешгенча, сёлешедиле.
Кюн иссиде, мекямны салкъынында кечиниучю макъа, шаян, джылан дегенча джанла, энди джер джарылгъанлада кечинир мадар излерикдиле.
Келгенле аны сагъышын этмегендиле. Хар бир джан кюнню иссисинден джашырылыргъа, кеси билгенча, амал излейди.
Исси кесин сакълатмады…
Кюнню аралыгъында Харун юйдегиси къалгъан джерге сюрдю малларын.
Салкъын излеген джанла, адам ийисни ангылаб, баш мадарларын кёрдюле. Ол джерлени бийи, къара-чубар уу джылан, къабыргъаны тышында джарылгъаны бла ёрлеб, юйню башында тёшелген салам бла къамишни арасында бугъунду кюн таякъладан. Къамиш ичинде, салкъында аны айры тили бир татлы ийислени тута эди, алай а ол ары барыргъа базмады.
Бир кюн юйдегиле къарылгъач балаланы тауушларын эшитдиле. Ингирде аталары келгенинде, ала, сюйген адамлары къонакъгъа келгенча, хапар айтдыла. Аталары да къууанды, джашагъан мекямларында ариу къанатлы болгъанына. Алай бла талай заман ётюб, къарылгъач балапанла кёб турмай учарча болдула.
Джуртундан узакъда, Къазахстанны чексиз тюзлеринде таулу юйдеги, къошда къарылгъач бла, бир танышыны къатында джашагъанча, кёл басыб, атдырады тангын.
Харун, кюнледеча, сюрюу бла кетди. Джашчыгъы балапанланы аналары алагъа ашны къалай ашатханына къараб, бирин биринден къалай айырады экен ол быланы дей тургъанлай, атасыны ауазын эшитди.
– Джашым, мал къыйырына бир барсанг а, не эсе да санларым ауур болуб келгенме.
Ол кюн не уяда къанатлыла, не къошда адамла билмей эдиле, чубар уу джылан къарылгъач балаланы ашаргъа келлигин.
Харун суусаб ичиб, солургъа таянды. Джылан къабыргъада джарылгъан бла къамишни ичине кириб, къалай барырын сымарлады. Ол мекямны аралыгъы бла барыб, муратын толтурургъа изледи.
…Юй джумуш бла кюрешген тиширыу, къарылгъачла терк-терк юйге нек киргенлерине эс иймеди.
Чубар джылан аралыкъгъа чырмалыб уугъа чыкъды. Аны ийисин сезген балапанла, къычырыкъдан алдыла.
Аллы бла къарылгъачла джыланны къанат къагъыб тыяргъа умут этдиле.
Джылан сюйгенича баралмайды, алай а къарылгъачла умут этгенча, ызына къайтыргъа излемейди.
Къанатлы джанла, къарыулары джетмезин билиб, болушлукъ изледиле.
Адам къанатлыны тилин къайдан билсин, тауушуна эс иймесе. Джукъугъа кетген Харун уянмады, юй бийчеси къычырыкъ этген къарылгъач балалагъа эс иймеди.
Бир къарылгъач къанат къагъыб джыланны тыйгъан кёзюуде, нёгери ахлуларын излеб чыкъды. Ол эшитген эшитмегеннге айтыгъыз деб, къарылгъач тилде ишин тындырды. Талай замандан, къошну эшигинде,чалман сокъгъанлай болду къарылгъачланы санлары. Ала бир-бирин солутуб, джыланны кёзюню аллында къанат къагъадыла.
Мал къыйырына баргъан джашчыкъ, ёмюрю кёрмеген сейир затны эслеб, биразны къараб турду. Уллу тюзню ичи, кёк, джер къарылгъачдан толду.
Къанатлыланы кёблюгюнден кюнню кёзю булутха тюшгенча болуб, салкъын атды джерге. Аны кёрген джашчыкъ атасы болгъан джерге атылды. Атасына чабыб келген улан да эс иймеди, къошда къарылгъачланы къычырыкъларына.
– Атам, джер да, кёк да къарылгъачладан толгъанды, – деб атасын уятханында, аралыкъ бла баргъан джыланны эследи.
Харун ангылады не бола тургъанын.
Къолуна таякъны алыб джыланнга сюзюлген джашын терк тыйды.
– Тохта балам, тийме анга. Джыланнга тийсенг къарылгъач балаладан бошарыкъды. Тийме! – деб, къолундан таякъны алды.
Джашаудан хапары болмагъан сабий атасыны айтханын этсе да, мен а тюзем, деген сагъыш басды башын. Баласыны бетинде кёлкъалдыны окъугъан Харун:
– Балам, ол сен айтхан, кёкню, джерни толтургъан къарылгъачла джыланны джауун излейдиле. Сен джыланнга тийсенг, ол къамишге кириб, къамиш бла барыб ашарыкъды аланы. Бусагъатда мен айтханны эт да, къарылгъачланы кеслерине къой. Сабийи аккыллы болмазча кеси да олтурду.
Къанатлыла, кюйюз сокъгъанча, киредиле эшикден, терезеден. Бири бирин солута, джыланны къыстаб къанат къагъадыла. Кёб бармай, бир къарылгъач учуб келиб уягъа къонду. Къычырыкъ эте тургъан балачыкъла, уяны ичине ташайыб, шум болдула. Бу къарылгъач башхалача учуб кетмей, къабыргъада тагъылгъан плащны юсюне чёкдю. Къанат къагъыб джыланны аллын тыйгъан къанатлыла олсагъат тас болдула.
Харун къарылгъач уяны ичине салыннган Хан Касканы эслеб:
– Кёрдюнг аланы этгенлерин. Энди барсын джылан алай залим эсе, – деди.
Анга къысылыб олтургъан баласы джукъ да ангыламады.
– Джыланнга джол къоюб барадыла, иги къара Хан Каска анга не этсе да. Джау джиблей тюшерикди джылан джерге.
– Атам, Хан Каска ол неди? – деди баласы.
– Неди деме да, кимди деб сор. Аны хапары уллуду, болумгъа къарайыкъ да, сора айтырма билгеними, - деб, Харун тыйынчлы олтурду.
Джашчыкъ да эследи бир гитче затчыкъны къымылдагъанын уяны къыйырында.
– Ма ол плащда олтургъан къарылгъач не сакълагъанын билемисе, балам? Джылан джерге тюшгенлей Хан Касканы алгъан джерине элтирикди. Аны сакълайды.
Джолу бош болгъан джылан таукел тебреди. Ол аралыкъ бла келиб, уяны тюбюнден, башын ичине узатханлай, Хан Касканы джити, уу тырнакълары джыланны кёзлеринден бошады.
Ол чырмалыб джерге тюшдю.
Ары дери аны ёлтюрюрге таякъ алыб чабхан джашчыкъ, энди джазыкъсыныб къарады джыланнга.
Чюйде олтургъан къарылгъач, Хан Касканы уядан алыб тышына атылды.
– Атам, Хан Касканы хапарын айт, – деди баласы кёзюне къараб.
Уяда балапанла бурунча джюуюлдедиле.
– Джашым, кёрдюнг, хар джан кесини къарыуу джетмеген душманына, аны хорларлай амал табады. Мен сеннге айтырыкъ хапар эртде заманлада болгъанды. Джерни юсюнде джашагъанла бири бирини тилин ангылагъандыла. Хар джаныуарны кесини ханы, бийи болгъанды.
Хан касканы каскаларыны бир бёлеги, ?саранча? тукъум бой бермей, джерни юсюнде битген затланы ашаб, кеслерини санларын кёб этиб, бийликни алыргъа излегендиле. Хан Каска ала бий боладыла деб къоркъмагъанды, джерде ханс, терек, гюл, кёгет болмаса, джаны болгъан джашамазын ангылаб, ханланы кенгешлеринде болумну айтханды.
Къаргъала бла къузгъунла айтханын эшитиб къууаннъандыла. Къанатлыланы бийлери беркут, мен ол ууакъ иш къайгъылы тюлме дегенди. Былайча айтсакъ, бир тилге келмегендиле.
Хан Касканы айтханын эшитген, ангылагъан да къарылгъачланы тамадалары болгъанды.
Саранча сюрюу кёкню, джерни толтуруб, алларына тюшген джашил битимни джокъ этиб, тереклени къуу этиб, джерни къаралтыб келгендиле. Аланы алларына, джерлерин сакъларгъа, Хан Касканы аскери джер бла келгенле бла, къарылгъачла хауадагъыла бла къазауат этерге чыкъгъандыла. Сермеш ненча заманны баргъан эсе да киши билмейди. Джер бла келгенлени Ханкасканы аскери, хауа бла учханланы къарылгъачла тыйгъандыла. Ма андан бери, балам, ала бир-бирлерине болушуб джашайдыла, - деб, хапарын бошады Харун.
Метки:
